Xã hội không tiền mặt: Thách thức và cơ hội ở Việt Nam

Lịch sử phát triển của thanh toán không tiền mặt tại Việt Nam

Thanh toán không tiền mặt ở Việt Nam có lịch sử phát triển khá ngắn nhưng đầy ấn tượng. Trước năm 2000, việc sử dụng tiền mặt vẫn là phương thức thanh toán chủ yếu. Giai đoạn 2000-2010 chứng kiến sự xuất hiện của thẻ ATM và thẻ tín dụng, mở ra kỷ nguyên mới cho thanh toán điện tử. Từ năm 2010 trở đi, với sự phát triển của công nghệ di động và internet, các ví điện tử như MoMo, ZaloPay bắt đầu ra đời và nhanh chóng phổ biến.

Đặc biệt từ năm 2020, đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy mạnh mẽ xu hướng thanh toán không tiền mặt. Người dân hạn chế tiếp xúc trực tiếp, chuyển sang mua sắm online và thanh toán điện tử nhiều hơn. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước, số lượng giao dịch qua ví điện tử năm 2021 tăng 169% so với năm 2020. Đây là bước ngoặt quan trọng, đánh dấu sự chuyển đổi mạnh mẽ sang xã hội không tiền mặt ở Việt Nam.

Tác động của thanh toán không tiền mặt đến hành vi tiêu dùng

Sự phổ biến của thanh toán điện tử đã làm thay đổi sâu sắc thói quen tiêu dùng của người Việt. Trước hết, người tiêu dùng có xu hướng chi tiêu nhiều hơn khi sử dụng phương thức thanh toán điện tử. Nghiên cứu của ĐH Kinh tế TP.HCM cho thấy, người dùng ví điện tử có mức chi tiêu trung bình cao hơn 20% so với khi dùng tiền mặt.

Bên cạnh đó, thanh toán không tiền mặt cũng thúc đẩy xu hướng mua sắm trực tuyến. Theo báo cáo của Google và Temasek, thị trường thương mại điện tử Việt Nam đạt giá trị 13 tỷ USD năm 2021, tăng 53% so với năm trước. Đây là minh chứng cho sự thay đổi mạnh mẽ trong hành vi tiêu dùng của người Việt, từ mua sắm truyền thống sang mua sắm online kết hợp thanh toán điện tử.

Một điểm đáng chú ý khác là thanh toán không tiền mặt giúp người tiêu dùng quản lý chi tiêu hiệu quả hơn. Các ứng dụng ngân hàng và ví điện tử thường có tính năng thống kê, phân loại chi tiêu, giúp người dùng dễ dàng theo dõi và kiểm soát tài chính cá nhân.

Tác động đến cấu trúc xã hội và mối quan hệ kinh tế

Sự phát triển của thanh toán không tiền mặt không chỉ ảnh hưởng đến hành vi tiêu dùng mà còn tác động sâu sắc đến cấu trúc xã hội và các mối quan hệ kinh tế. Trước hết, nó góp phần thu hẹp khoảng cách giữa khu vực thành thị và nông thôn. Các dịch vụ tài chính số giúp người dân ở vùng sâu vùng xa dễ dàng tiếp cận với các sản phẩm tài chính, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Bên cạnh đó, thanh toán điện tử cũng làm thay đổi cách thức giao dịch giữa doanh nghiệp với nhau và với khách hàng. Các giao dịch trở nên nhanh chóng, minh bạch và hiệu quả hơn. Điều này tạo điều kiện cho sự phát triển của nền kinh tế chia sẻ và kinh tế số. Ví dụ như sự bùng nổ của các nền tảng gọi xe công nghệ, giao đồ ăn hay dịch vụ làm việc tự do (freelance) đều có sự đóng góp không nhỏ từ hệ thống thanh toán điện tử.

Tuy nhiên, xu hướng này cũng đặt ra thách thức về bất bình đẳng xã hội. Những người không có khả năng tiếp cận công nghệ, đặc biệt là người già và người có thu nhập thấp, có thể bị tụt hậu trong xã hội không tiền mặt. Đây là vấn đề cần được quan tâm và có giải pháp phù hợp.

Thách thức đối với việc triển khai xã hội không tiền mặt ở Việt Nam

Mặc dù thanh toán không tiền mặt đang phát triển nhanh chóng, Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình hướng tới xã hội không tiền mặt. Thứ nhất là vấn đề hạ tầng công nghệ. Theo Bộ Thông tin và Truyền thông, tỷ lệ người dùng internet ở Việt Nam năm 2021 là 70,3%, còn khoảng 30% dân số chưa được tiếp cận internet. Đây là rào cản lớn cho việc phổ cập thanh toán điện tử.

Thứ hai là thói quen sử dụng tiền mặt đã ăn sâu trong văn hóa Việt Nam. Nhiều người, đặc biệt là người lớn tuổi và ở khu vực nông thôn, vẫn cảm thấy an tâm và thuận tiện hơn khi sử dụng tiền mặt. Thay đổi thói quen này đòi hỏi thời gian và nỗ lực giáo dục, tuyên truyền.

Thách thức thứ ba là vấn đề an ninh mạng và bảo mật thông tin cá nhân. Theo báo cáo của Kaspersky, Việt Nam là một trong những quốc gia bị tấn công mạng nhiều nhất khu vực Đông Nam Á. Điều này gây lo ngại cho người dùng khi thực hiện các giao dịch tài chính trực tuyến.

Cuối cùng, việc quản lý và giám sát các giao dịch điện tử cũng là một thách thức lớn đối với cơ quan quản lý nhà nước. Cần có hệ thống pháp lý và công nghệ đủ mạnh để đảm bảo tính minh bạch, chống gian lận và rửa tiền trong môi trường số.

Cơ hội và triển vọng phát triển

Mặc dù còn nhiều thách thức, xã hội không tiền mặt vẫn mang lại nhiều cơ hội phát triển cho Việt Nam. Trước hết, nó góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế thông qua việc giảm chi phí giao dịch, tăng hiệu quả và minh bạch trong nền kinh tế. Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới, việc chuyển đổi sang thanh toán điện tử có thể giúp Việt Nam tiết kiệm được khoảng 0,8% GDP mỗi năm.

Thứ hai, xã hội không tiền mặt tạo điều kiện cho sự phát triển của các mô hình kinh doanh mới, đặc biệt trong lĩnh vực fintech. Việt Nam đang trở thành một trong những thị trường fintech phát triển nhanh nhất khu vực, với hơn 200 công ty hoạt động trong lĩnh vực này. Điều này không chỉ tạo ra nhiều việc làm mới mà còn thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong nền kinh tế.

Cuối cùng, thanh toán không tiền mặt góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy tài chính toàn diện. Theo World Bank, tỷ lệ người trưởng thành có tài khoản ngân hàng ở Việt Nam đã tăng từ 31% năm 2014 lên 69% năm 2021. Xu hướng này dự kiến sẽ tiếp tục tăng mạnh trong những năm tới, mở ra cơ hội tiếp cận dịch vụ tài chính cho nhiều người dân hơn.

Tóm lại, quá trình chuyển đổi sang xã hội không tiền mặt ở Việt Nam đang diễn ra mạnh mẽ, mang lại nhiều thay đổi sâu sắc cho đời sống kinh tế - xã hội. Mặc dù còn nhiều thách thức, nhưng với sự nỗ lực của cả hệ thống chính trị, doanh nghiệp và người dân, Việt Nam có nhiều cơ hội để tận dụng xu hướng này, thúc đẩy phát triển kinh tế và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân.